340- شبهاتى درباره اجتهادى بودن ترتيب آيات‏

به گمان برخى صاحب‏نظران، اصحاب پيامبر (ص) نظرات خود را در گردآورى و تأليف آيات اعمال نموده‏اند. اينان در اثبات مدعاى خويش بياناتى دارند كه به اعتقادشان مى‏توانند دالّ بر دخالت صحابه در تنظيم آيات باشد:

1- داستان جمع‏آورى قرآن از" عسب"،" لخاف" و محفوظات حافظان و نيز ماجراى يافتن دو آيه آخر سوره توبه در نزد" خزيمة بن ثابت"، آشكارا نشان‏دهنده اعمال سليقه صحابيان در تنظيم آيات به حساب مى‏آيد.

از عمر منقول است كه:

" اگر اينها (دو آيه آخر سوره توبه) بجاى دو آيه سه آيه بودند، خودم سوره‏اى جداگانه تشكيل مى‏دادم. حال به آخر يكى از سوره‏هاى قرآن بنگريد و آن دو را در پايان آن ملحق سازيد[1]".

2- در ترتيب فعلى مصحف، بعضى آيات منسوخ، مؤخّر از آيات ناسخ آمده‏اند، حال آنكه بر حسب نزول بايد بر عكس باشد. اين چگونگى، به خوبى نشانگر اعمال ذوق در ترتيب آيات است‏[2]. در اين مسير به عنوان نمونه مى‏توان به آيه 240 سوره بقره:

" وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ، فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِي ما فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ" نظر كرد كه با آيه 234 همين سوره:

" وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ" نسخ شده است‏[3].

در پاسخ به شبهات مطرح‏شده، شايان ذكر است كه نظر به جمع‏آورى قرآن در عصر نزول، اصولا نمى‏توان به صحت سخن عمر و گردآورى قرآن از" عسب" و" لخاف" اعتقاد يافت، تا در نتيجه به ترتيب يافتن آيات توسط صحابه حكم نمود. جمع قرآن در عصر نزول به وقوع پيوسته و هيچ شكى در آن نيست.

راجع به تقدم آيه ناسخ بر آيه منسوخ- با فرض قبول وقوع نسخ در اين مورد بخصوص‏[4]- گفتنى است كه تنها در نزول و فرودآمدن آيات، لازم است آيه منسوخ پيش از آيه ناسخ قرار گيرد نه در كتابت آنها در مصحف. با اين تقدير، از كجا كه خود پيامبر (ص) در مورد يا موارد خاصى، فرمان نداده باشد كه آيه منسوخ پس از آيه ناسخ واقع گردد[5]؟! به هر صورت، با توجه به دلايل متعدد و غير قابل انكارى كه در اين قسمت و نيز در بحث مربوط به جمع‏آورى قرآن مقارن با عصر نزول ملاحظه شد، ديگر شك و ترديدى در باب وجود توقيف در ترتيب آيات بر جاى نخواهد ماند.

در پايان، اين نكته تأكيد مى‏شود كه تنها در صورتى مى‏توانيم درباره تناسب آيات سخن بگوييم كه به توقيفى بودن چينش آنها معتقد باشيم.[6]