338- كيفيت نزول سوره‏ ها

شواهد و قرائن فراوانى كه پيش رو داريم نشان مى‏دهد كه اكثريت قاطع سور قرآن يكباره و دفعتا نازل شده است؛ هر" بسمله" اى كه نازل مى‏شد سوره نوينى پايه‏گذارى مى‏كرد كه آيات نازله بعدى را در خود جاى مى‏داد.

ابن عباس مى‏گويد:

" هرگاه بسمله‏اى نازل مى‏شد، پيغمبر (ص) و اصحاب، متوجه پايان سوره قبلى و آغاز سوره ديگرى مى‏شدند[1]".

از امام ابو عبد الله صادق (ع) نقل است كه فرمود:

" صحابه، پايان سوره قبلى و شروع سوره بعدى را با نزول بسم الله الرحمن الرحيم در مى‏يافتند[2]".

همچنين آياتى از خود قرآن كه با تعبير" إنزال" (نزول دفعى و يكپارچه)، از يكپارچگى نزول سوره‏ها سخن گفته است، گواه اين مدّعا تواند بود:

1-" سُورَةٌ أَنْزَلْناها وَ فَرَضْناها وَ أَنْزَلْنا فِيها آياتٍ بَيِّناتٍ"[3].

2-" وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِيماناً"[4].

اين چنين نزولى، علاوه بر اين كه به طور قطع سوره‏هاى كوتاه را شامل مى‏شده، همچنين در مورد بعضى سوره‏هاى طولانى‏تر قرآن مانند انعام‏[5] و توبه‏[6] به طور حتم صادق بوده است.

شكل گيرى طبيعى آيات در درون سوره‏ها، تصريحى ويژه از جانب پيامبر (ص) نمى‏طلبيد؛ چه كاتبان خود فهميده بودند كه آيات نازله را بايد در سوره‏اى جاى دهند كه بسمله آن قبلا نازل شده بود. چنين ترتيبى كه" ترتيب طبيعى" نامگذارى شده‏[7]، اساسى‏ترين و گسترده‏ترين عامل تنظيم آيات در سوره‏هاست.

غير از" ترتيب طبيعى" عامل ديگرى نيز در نظم بخشيدن به آيات قرآنى دست داشته است و آن تصريح حضرت رسول (ص) دائر بر سازمان يافتن آيه يا آياتى بر ترتيبى بجز" ترتيب طبيعى" آنهاست كه طبعا در موارد اندكى اتفاق افتاده است. لازم به ذكر است كه اعتقاد به اين مسئله، در هر مورد، به وجود روايت و ثبوت آن محتاج است تا خروج از" ترتيب طبيعى" را اثبات كند. شايد روايات زير، نمايشگر وضعيت اخير باشد:

احمد بن حنبل از عثمان بن أبى عاص نقل مى‏كند:

" در محضر حضرت رسول (ص) نشسته بودم. در اين هنگام ديدم كه حضرتش ناگاه به جايى خيره شد، آنگاه چشمان خود را فروانداخت و گفت: جبرئيل به نزد من آمد و دستور داد تا آيه‏ «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى‏»[8] را در سوره نحل ميان آيه شهادت (گواهى‏[9]) و آيه عهد (پيمان‏[10]) قرار دهم‏[11]".

باز در اين باره روايت است كه:

" آخرين آيه نازله‏" وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ"[12] است كه بنا بر اشاره جبرئيل در سوره بقره ميان آيات ربا[13] و دين‏[14] جاى گرفته است‏[15]".

از ابن عباس و سدّى حديث است كه پيامبر اكرم (ص) فرمود:

" آيه‏ «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ» آخرين آيه نازله است كه جبرئيل به من دستور داد تا آن را در رأس آيه 280 سوره بقره قرار دهم‏[16]".

ابن عباس مى‏گويد:

" طى دوران رسالت، سوره‏هاى متعددى بر پيغمبر (ص) فرودآمد. هرگاه آياتى از قرآن نازل مى‏گشت، حضرتش كاتبان وحى را فرا مى‏خواند و آنان را مأمور مى‏ساخت كه آيات را در ضمن سوره‏اى جاى دهند كه فلان مطالب در آن مذكور آمده است‏[17]." با اين توصيف، مشخص خواهد شد كه مراد از مرتب شدن مصحف امام على (ع) بر حسب ترتيب نزول همانا تنظيم آن طبق ترتيب نازل شدن سوره‏هاست.[18] بنابراين ديگر سخن عكرمه كه:

" اگر انسيان و جنيان دور هم جمع آيند تا قرآن را بر حسب نزول مرتب كنند، از اين كار عاجز خواهند ماند[19]" وجه درستى ندارد، زيرا قاعدتا چنين كارى براى آنان كه از معاصرت پيامبر (ص) بهره برده و از نزول تدريجى يك‏يك آيه‏ها آگاه شده‏اند، آسان و ممكن بوده است.[20]