462- چِلّه‌نشینی یا اربعینیه و مستندات آن

چِلّه‌نشینی یا اربعینیه، خلوت چهل‌روزه برای ریاضت و عبادت است که بیشتر میان مرتاضان و درویشان رواج داشته است. این کار با هدف به‌دست آوردن توانایی‌های لازم برای سیر و سلوک انجام می‌شود. کسانی که به چله‌نشینی باور دارند، غالباً به روایتی از پیامبر (ص) استناد می‌کنند که «هر کس چهل روز، خود را برای خدا خالص کند، خدا چشمه‌های حکمت را از قلب وی بر زبانش جاری می‌کند». البته برخی چله‌نشینی‌ را بدعت می‌دانند.

اجازه و نظارت استاد، طهارت بدن، دائم الوضو بودن، سکوت، روزه یا کم‌خوری، خلوص نیت، مداومت بر ذکر، حضور قلب و آمادگی جسمی و روحی، از جمله آداب چله‌نشینی است.

چله‌نشینی، خلوت‌گزینی چهل‌روزه‌ای است که برای انجام ریاضت و عبادت صورت می‌گیرد. این سنت میان مرتاضان و درویشان رواج داشته است(دهخدا، فرهنگ دهخدا، ذیل واژه چله‌نشستن.) و به آن اربعین یا اربعینیه هم می‌گویند.

فلسفه و مستندات چله‌نشینی

فلسفه چله‌نشینی را رسیدن به توانایی‌های لازم برای سیر و سلوک دانسته‌اند.[بحر العلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، ص۳۹-۴۰.] برخی معتقدند که آیات و روایات هم چله‌نشینی را تأیید می‌کند. در این زمینه بیشتر بر حدیث معروفی از پیامبر اکرم(ص) تکیه می‌شود که در آن آمده است: هر کس چهل روز، خود را برای خداوند خالص، کند خدا چشمه‌های حکمت را از قلب وی بر زبانش جاری خواهد کرد.[بحر العلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، ص۲۸، ۲۹.]برخی نیز عدد ۴۰ را عدد مقدس و دارای اسراری دانسته‌اند و به همین جهت سالکان برای تهذیب نفس و کنترل تمایلات نفسانی مدت زمان ۴۰ روز را برای ریاضت انتخاب می‌کنند. قرآن کریم نیز سن ۴۰ را سنّ اَشُدّ دانسته که به معنای رسیدن به مقطع رشد کامل است. خداوند در آیه ۱۵ سوره احقاف فرموده:حَتَّىٰ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً تا آنگاه كه به رشد كامل خود برسد و به چهل سال برسد.

صدرالمتألهین بر این باور است که بلوغ معنوی و رشد باطنی انسان که در آن مقطع ملکات نفسانی و اخلاق باطنی‌اش استحکام می‌یابد غالباً در سن ۴۰ سالگی است. وی معتقد است که انسان در دوران جنینی در رحم مادر در حد نفس نباتی(گیاهی) است ولی قابلیت و استعداد حیوانیت را داراست و پس از تولد تا دروان رسیدن به بلوغ، حیوانِ بشری بالفعل است و انسانِ نفسانی بالقوه است؛ یعنی آن چه در او تا پیش از بلوغ تحقق و فعلیت دارد همان جنبه‌های حیوانی (در حد غرائز و تمایلات) است؛ هر چند به ظاهر بشر است وپس از بلوغ غالباً تا آستانه ۴۰ سالگی با فکر و اندیشه اش ادراک می‌کند و عقل عملی‌اش را بکار می‌گیرد تا این که از ۴۰ سالگی به بعد ملکات و اخلاق باطنی‌اش استحکام پیدا می‌کنند. [ملاصدرا، الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۱۳۶.] امام صادق(ع) در روایتی رسیدن به ۳۳ سالگی را سن «اَشُدّ» و همان رشد عقلی و سن ۴۰ را نهایت رشد انسان دانسته است. [ شیخ صدوق، خصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۴۵.]

آیه۵۱ سوره بقره و آیه۱۴۲ سوره اعراف که از میقات چهل روزه خدا با موسی (ع) سخن می‌گویند، از دیگر مستندات چله‌نشینی است؛[کاشانی بیدختی، «چله/چله‌نشینی»، ص۱۰۲.] با این حال برخی بر این باورند که چله‌نشینی در زمان پیامبر اسلام وجود نداشته است.[کاشانی بیدختی، «چله/چله‌نشینی»، ص۱۰۲.]

اعتبار فقهی

از دیدگاه فقیهانی چون لطف‌الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید ریاضت چله‌نشینی روشی ساختگی و غیر‌شرعی است.[صافی گلپایگانی، معارف دین، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۵۰.] برخی مجتهدین مانند محمد‌جواد فاضل لنکرانی، به لحاظ دینی چله‌نشینی و چله کلیمیه به معنای خلوت و نشستن در خانه و مشغول شدن به عبادت را مردود و مربوط به عارفان و صوفیه دانسته‌اند.