464- آداب مناظره

مناظره، مکالمه و گفت‌وگویی است دوطرفه که هر طرف با استدلال و ارائه‌ براهین سعی می‌کند برتری و فضیلت خویش را بر دیگری به اثبات رساند. آداب مناظره، مجموعه ضوابطی است که هنگام بحث و گفت‌وگوی فلسفی، علمی، دینی و اعتقادی باید مراعات شود.

ضرورت بحث از آداب مناظره

اگر بحث و مناظره بر پایه ضوابط منطقی نباشد، نتیجه مطلوبی نخواهد داشت و ازاین‌رو دانشمندان، فنّ مناظره را از فروع علم منطق محسوب داشته، درباره قواعد آن رساله‌هایی فراهم ساخته‌اند: «و چون متعلّم را در طریق بحث و مناظره خطا ممکن است، ناچار است او را از آداب بحث، یعنی آن چیزها که به آن احتراز کند از خطای در بحث».

در این رساله‌ها نخست به شرح اصطلاحات خاص این فن پرداخته‌اند، از قبیل وضع، یعنی عقیده اظهار شده در آغاز بحث که به اثبات یا ابطال آن می‌پردازند؛ سائل یا ناقض وضع، یعنی کسی که می‌خواهد وضع را نقض کند و غرض او آن است که حافظ وضع را به تناقض‌گویی بکشد؛ مجیب یا حافظ وضع، یعنی کسی که از وضع دفاع می‌کند و می‌کوشد گرفتار تناقض نشود؛ منع، یعنی نپذیرفتن مقدّمه با آوردن دلیلی بر ردّ آن؛ موضع، یعنی حکمی کلّی که احکامی جزئی از آن به دست آید به گونه‌ای که هر یک از این احکام برای مقدّمه‌شدن در قیاس جدلی به کار رود؛ نقض اجمالی، نقض تفصیلی و جز آن. سپس ضوابط آن را متذکّر شده‌اند.
مسلمانان، فن مناظره پس از گسترش علم کلام و فقه پدید آمد، زیرا فقیهان و متکلّمان ناگزیر بودند برای اثبات آراء و عقاید خود استدلال کنند. به همین جهت، با استفاده از منطق ارسطویی، به مرور آداب بحث و مناظره را تدوین کردند.

توانایی‌های مناظره‌کننده‌گان

قبل از هر چیز مناظره‌کنندگان باید این توانایی‌ها را دارا باشند:
۱. آشنایی کامل با اقسام قضایای مشهور متناسب با هر موضوع و احاطه بر آن‌ها.
۲. توانایی به کار بردن مشهورات و مسلّمات در هنگام نیاز.
۳. آشنایی با الفاظ مشترک، منقول، مشکّک، متواطئ، متباین و مترادف و نیز یافتن قدرت تشخیص و تشریح و تفصیل آن‌ها.
۴. توانایی تشخیص متشابهات و تفصیل آن‌ها از یکدیگر به وسیله خواص و فصول.
۵. قدرت در بیان «تشابه مختلفات به ذاتیّات و غیر ذاتیّات».